Column: Jabberwocky

Tien jaar geleden vroegen organisaties mij om niet aan de grote klok te hangen dat ze met ethiek in gegevensvraagstukken bezig waren. Bang dat het een signaal af zou geven aan de buitenwereld. Dat als je met ethiek bezig bent ‘er wel iets mis zal zijn’. Dat is gekanteld, en dat is maar goed ook. Er gebeurt veel op het gebied van ethiek, data-ethiek, AI of digital ethics. Overal is ethiek, zo lijkt het. Maar, is het wel allemaal ethiek?

Onlangs was er een webinar waarin er een overzicht werd geboden van ‘ethische tools’ die binnen de Rijksoverheid worden gehanteerd. Volgens mijn collega was dit een typisch geval van wat wij Jabberwocky zijn gaan noemen, verwijzend naar de gelijknamige aflevering van de serie Better Off Ted. Ted presenteert in die aflevering met licht-, geluid- en rookeffecten een nieuw product. Noemt daarin allerlei buzzwords, die ook op het scherm achter hem worden getoond, danst met zijn collega op het podium en het publiek is laaiend enthousiast. Niet dat iemand weet waar het over gaat, ook Ted niet trouwens. Het product bestaat namelijk niet. Maakt niet uit, zegt zijn collega, alles is presentatie.

Ethiek is nu een buzzword geworden, met het risico een lege huls te zijn. Denk aan de opkomst van AI en Ethiek, waarbij veel van de genoemde ‘ethische’ vraagstukken eigenlijk gaan over fatsoenlijke methodologie. Een samenwerkingspartner verzuchtte laatst dat hij wel klaar was met dit AI en Ethiek-kletscircus. Ik zie Ted al dansen. Waar ligt de grens tussen het legitimeren van het middel en het werkelijk adresseren van (achterliggende) ethische vragen? Het maakt Ted niets uit.

Of denk aan de ‘light’ variant van ethiek. Ethiek is moeilijk en vraagt om moed, iets wat wezenlijk is aan durven gaan. Niet iedereen heeft daar tijd voor of zin in (of wil dat maken) – of begrijpt dat dat überhaupt nodig is. Dus, voor het gemak verpakken we het anders, of noemen we iets anders ethiek. Mensenrechten! De IAMA is er om die behoefte aan ethiek te vervullen. Vinkje gezet.

Of er ontstaat een focus op de tooling, ja tooling gaat alles oplossen! – zo ook in die webinar. Waardoor de aandacht uitgaat naar de vorm, en afleidt van de essentie ‘wat is ethiek ?’ , ‘wat vraagt het om dit goed te doen?’ en de vraag of ethiek wel gediend is bij een tool.

Ik denk aan het antwoord dat ik laatst kreeg van een overheidsorganisatie op de vraag waarom ze voor een bepaalde ‘ethische tool’ hadden gekozen: de training werd gratis aangeboden. Gratis?! Ted knikt.

Het in de praktijk brengen van ethiek, vraagt ook om ethiek. Laat het geen Jabberwocky worden.

Dit is een column geschreven door Piek Visser-Knijff voor iBestuur Magazine en verscheen in het april nummer van 2023.